Wpływ choroby na człowieka

Wprowadzenie

Aby zrozumieć wpływ choroby na stan psychiczny podopiecznego, a także na sytuację społeczną podopiecznego i jego rodziny, najpierw należy poznać postawy i emocje wobec choroby, jakie odczuwa każdy człowiek.

Najczęstsze postawy i emocje wobec choroby to:

Ø  lęk, który przejawia się: niepewnością (dotyczy niepewnych przewidywań związanych z przyszłością), pobudzeniem (napięcie mięśni, bóle głowy, zmęczenie, drżenie rąk), nadaktywnością autonomicznego układu nerwowego (pocenie się, przyśpieszenie czynności serca, zawroty głowy, omdlenia, nudności, biegunka itd.);

Ø  depresja powodowana zmaganiem się z chorobą, charakteryzująca się: obniżonym nastrojem, spowolnieniem psychoruchowym, zaburzeniami rytmu snu, utratą masy ciała, nieustającym poczuciem zmęczenia, czasem poczuciem winy z powodu zaistniałej choroby, zmniejszeniem koncentracji uwagi, obniżeniem samo-oceny i zaufania do własnych możliwości, poczuciem winy i własnej bez wartości, pesymistycznym nastawieniem wobec zdarzeń mających nastąpić w przyszłości, aktami samoagresji i samookaleczenia, zmniejszonym apetytem;

Ø  poczucie straty, zagrożenia – znika poczucie bezpieczeństwa własnego i rodziny, człowiek nie może pogodzić się z chorobą; poczucie straty jest najczęściej związane z: utratą zdolności do właściwego funkcjonowania, utratą roli społecznej, kontaktów interpersonalnych, a także ze stratami finansowymi;

Ø  sytuacja „nowego” – pacjent nie wie, co go czeka, co przyniesie mu przyszłość;

Ø  ograniczenie aktywności – chory często pozostaje w łóżku, nawroty choroby odbierają mu nadzieję na wyleczenie;

Ø  brak poczucia kontroli – uzależnienie fizyczne i emocjonalne od osób trzecich.

Problemy pacjenta związane z chorobą to:

Ø  problemy domowe – utrata dochodów, częsta nieobecność, odrzucenie przez rodzinę;

Ø  lęk przed chorobą – czekająca operacja, skomplikowane badania, niepomyślne rokowanie, np. choroba nowotworowa;

Ø  nieznane otoczenie – brak prywatności, zagubienie w nowych warunkach, np. szpitalnych, hospicjum, pojawianie się nowych osób;

Ø  utrata kontroli – konieczność poddania się rygorom leczenia, uzależnienie od osób trzecich, brak reakcji na skargi i dolegliwości chorego;

Ø  brak wsparcia ze strony najbliższych;

Ø  utrata godności – konieczność obnażania ciała, uzależnienie od osób trzecich, trudności w wykonywaniu zadań zawodowych.

Choroba źle oddziałuje na psychikę człowieka – dana osoba nie może realizować swoich potrzeb, aspiracji oraz przystosować się do zmiany środowiska. Osoba chora jest w trudnej sytuacji, gdyż nastąpiła zmiana w jej życiu. Odczuwa ona brak wiedzy o swojej chorobie, a także lęk, strach, niepewność, przygnębienie, rozdrażnienie, niepokój, bez-nadziejność i pustkę. Niekiedy mogą wystąpić również zaburzenia świadomości. Choroba zaburza w człowieku porządek duchowy i psychiczny. W. Szewczyk wymienia pięć sposobów patrzenia na chorobę:

Ø  wyzwanie, czyli trudność, którą trzeba rozwiązać;

Ø  wróg, którego trzeba pokonać;

Ø  kara, którą trzeba ponieść;

Ø   ucieczka od odpowiedzialności i problemów życiowych,

Ø  wartość, która rozwija i pogłębia wewnętrznie.

W ujęciu K. Osińskiej choroba może być dla człowieka klęską, akceptowanym faktem lub twórczym czynnikiem rozwojowym.

W sytuacji klęski osoba przewlekle chora znajduje się w utrwalonym stanie rozpaczy, przygnębienia, apatii i pesymizmu, który wyraża się w biernej i bezmyślnej rezygnacji, względnie w nierozumnym buncie w stosunku do konieczności losu. Sytuacja ta może człowieka załamać i prowadzić do ucieczki w śmierć samobójczą lub psychologiczną.

Apatia oznacza, że chory postrzega swoją sytuację negatywnie, traci wiarę w sens życia. Niezwykle ważne jest wsparcie takiej osoby i wzbudzenie w niej zainteresowania oraz siły do walki z dolegliwością. Przygnębienie można rozpoznać na podstawie obserwacji chorego. Jest małomówny, spowolniały, niektóre ruchy wykonuje niezgrabnie, unika kontaktu z innymi, rezygnuje z zainteresowań, sprawia wrażenie nieobecnego, często płacze. Mogą występować również zaburzenia łaknienia oraz snu.

Stanom chorobowym towarzyszy też wcześniej wspomniany lęk. Objawia się on: unikaniem spojrzeń w oczy, napięciem mięśni twarzy i rąk, skuloną pozycja ciała. Może zdarzyć się również, że chory ukrywa przeżywanie lęku i zachowuje się beztrosko, np. dowcipkując na temat swojej sytuacji. Należy wówczas zadbać o rozluźnienie organizmu i wsparcie danej osoby.

Pozytywna akceptacja wyraża się w świadomym pogodzeniu z chorobą i radzeniu sobie w nowej sytuacji życiowej. Akceptacja o charakterze negatywnym prowadzi natomiast do ucieczki od trudności i konfliktów życiowych w chorobę.

Choroba może być także twórczym czynnikiem rozwoju. Wówczas jest przyjmowana jako dar, życiowe zadanie, szansa. Staje się „aktem twórczym” w procesie kształtowania osobowości i zmusza człowieka do podjęcia decyzji wyjścia na drogę swojego przeznaczenia. Uznając chorobę za twórczy czynnik rozwoju, chory pogłębia kontakt ze sobą i z innymi ludźmi. Wykorzystuje ten czas na przemyślenie nurtujących go problemów i wzmacnia osobiste kontakty

Reakcje emocjonalne spowodowane chorobą u jednostki i jej rodziny .

Zmiany zachodzące w funkcjonowaniu rodzin zależą od długości trwania choroby i jej przebiegu.

Zmiany w rodzinach zależą od siły mechanizmów adaptacyjnych.

Choroba w rodzinie wywołuje wiele negatywnych następstw w jej funkcjonowaniu. Jednak ich zakres i charakter jest relatywny. Zależy przede wszystkim od rodzaju i czasu trwania choroby, tego, kto jest osobą chorą oraz od innych czynników, do których zalicza się m.in. strukturę rodziny, relacje panujące pomiędzy jej członkami, wielkość budżetu domowego, status zawodowy poszczególnych członków rodziny, ich aktywność zawodową. Analizę wpływu choroby na funkcjonowanie rodziny można rozpatrywać w płaszczyźnie konsekwencji indywidualnych w życiu poszczególnych jej członków, a także w płaszczyźnie konsekwencji rodzinnych, czyli zmian w całej rodzinie.

Gdy w rodzinie pojawia się choroba, dom staje się głównym miejscem przebywania osoby chorej. Pozostali członkowie dbają o nią i pomagają jej w codziennym funkcjonowaniu. Według Z. Kawczyńskiej-Butrym prawidłowe wypełnianie owych zadań zależne jest od następujących cech:

o   struktury rodziny i obecności osoby lub osób, które pełnią wobec chorego rolę opiekuna, a także sama pozycja chorego członka rodziny;

o   stanu zdrowia i sprawności pozostałych członków rodziny;

o   dysponowania odpowiednią ilością czasu, który może być przeznaczony na opiekę, role domowe i pozadomowe (nauka, praca itp.) pozostałych członków rodziny;

o   sytuacji bytowej i warunków materialnych rodziny;

o   sytuacji mieszkaniowej, standardu mieszkania i wyposażenia;

o   sytuacji emocjonalnej, więzi pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny i stopnia akceptacji roli opiekuna;

o   wiedzy i umiejętności dotyczących sprawowania opieki nad osobą chorą.

Każda z powyższych cech może spowodować ograniczenie lub rezygnację ze świadczenia pomocy osobie chorej przez rodzinę lub poszczególnych jej członków.

Do negatywnych zmian w strukturze rodziny zalicza się: pogorszenie sytuacji finansowej (zwiększają się wydatki związane z chorobą, a dochody ulegają zmniejszeniu, gdy osoba chora rezygnuje z pracy zawodowej), mniejsze możliwości pełnienia opieki nad dziećmi, uzależnienie planów całej rodziny od możliwości osoby chorej itp.

Wszystkim tym negatywnym zmianom towarzyszą również zmiany pozytywne – w sytuacji choroby członkowie rodziny stają się sobie bliżsi, a dzieci stają się bardziej samo-dzielne i odpowiedzialne.

Obciążenia ekonomiczne oraz społeczne jednostki i jej rodziny wynikające z choroby

Zachorowanie jednego z członków rodziny powoduje zaburzenie całego systemu rodzinnego. Każda osoba w rodzinie ma swoją pozycję, miejsce i rolę. Choroba zakłóca więc funkcjonowanie rodziny. Zdrowi członkowie rodziny muszą przeorganizować cza-sowo strukturę funkcjonowania rodziny, pamiętając, aby całkowicie nie odbierać choremu udziału w życiu rodzinnym czy podejmowaniu ważnych decyzji. W miarę sił i możliwości pacjent powinien uczestniczyć w życiu rodziny, aby nie czuł się niepotrzebny i wykluczony z grona najbliższych mu osób.

Choroba w rodzinie sprawia, że członkowie muszą niejednokrotnie przebudować swoje życie i przystosować się do wielu trudności oraz ograniczeń, takich jak:

o   zaburzenia rytmu dnia – szczególnie istotne jest to w sytuacji, gdy są małe dzieci, które wymagają stałego rozkładu dnia i przestrzegania pewnego rytmu;

o   kłopoty finansowe – kłopoty związane z wydatkami na leczenie, z utratą pracy chorego lub koniecznością ograniczenia pracy przez zdrowego członka rodziny;

o   zaburzenia planów krótkoterminowych – rezygnacja z planowanych zajęć czy wyjazdów;

o   zaburzenia planów długofalowych – konieczność przerwania nauki, zmiany pracy, objęcia opieką osoby chorej;

o   utrata bliskości fizycznej w małżeństwie – szczególnie po okaleczających zabiegach operacyjnych (uczucie wstydu, lęku osoby chorej lub partnera);

o   konflikty w obrębie rodziny – sama choroba jest sytuacją stresującą, a gdy do-chodzą nowe nieprzewidziane trudności sytuacja staje się bardzo napięta i nie-trudno o wywołanie kłótni;

o   zaburzenie komunikacji w rodzinie – brak szczerości we wzajemnych kontaktach.

Rodzina podejmuje wysiłek zmagania się z chorobą na różne sposoby. Udział rodziny w przebiegu choroby jest duży i zarazem obciążający dla jej członków. Najważniejszą rolą rodziny jest wspieranie emocjonalne pacjenta w czasie trwania choroby, a w szczególności w trudnych momentach chorowania. Ważne jest motywowanie pacjenta do leczenia i walki z chorobą, wsparcie finansowe, pomoc w czynnościach dnia codziennego (przejęcie niektórych ról dotychczas pełnionych przez chorego), pomoc w podejmowaniu ważnych decyzji, ograniczenie kontaktów społeczno-towarzyskich na rzecz czasu poświęconego choremu. Wszystko to składa się na codzienną pomoc cierpiącemu.

Oczywiście są rodziny, które w mniejszym lub większym stopniu okazują swoje wsparcie pacjentowi, a wynikać to może z przeróżnych czynników, np. rodzaju więzi łączących daną rodzinę, bliskości poszczególnych członków, systemu wartości czy realnych możliwości czasowych lub finansowych. Jeszcze większe trudności występują w fazie terminalnej choroby. W tej fazie różna może być świadomość sytuacji – czasem rodzina wie, jaki jest stan chorego, ale mu nie mówi, czasem sam pacjent nie dopuszcza do siebie myśli, że odchodzi. Jest to bardzo trudny moment chorowania. Często znika nadzieja, pojawia się żal, smutek, przygnębienie, czasem poczucie porażki, że tyle zostało zrobione i wszystko na nic. Może być również tak, że pacjent mówi rodzinie, że to już koniec, oni jednak nie chcą go słuchać, nie chcą wierzyć, nie pozwalając mu się pożegnać. W tym trudnym okresie wsparcia potrzebuje cała rodzina, nie tylko chory. Ważne jest, aby opiekun potrafił go udzielić. Jest to okres bardzo trudny dla rodziny i pacjenta, wszyscy muszą nauczyć się żyć z chorobą, pogodzić się z możliwością zgonu, przygotować siebie i chorego na odejście. Pacjentowi może być trudniej lub łatwiej rozstawać się z bliskimi i otaczającym go światem. Pacjent może mieć żal, że nie udało mu się wszystkiego pozałatwiać, że zostawia rodzinę w niepewnej sytuacji, może mieć poczucie winy. Rolą rodziny jest wspieranie pacjenta do ostatnich chwil, bycie z nim, słuchanie, zapewnianie o swoich uczuciach, mówienie o swoich emocjach. Rodzina musi wsłuchiwać się w potrzeby takiej osoby, nie po-winna narzucać swoich poglądów i swoich wyobrażeń o tym, co może być dla niego korzystne, a co nie. Rodzina obłożnie chorego, umierającego oczekuje od personelu medyczno-opiekuńczego, a także od swoich bliskich i znajomych wsparcia, podziwu, pomocy dla siebie, pomocy w rozwiązywaniu nieporozumień, wskazówek, informacji, wsparcia po śmierci chorego. Dlatego najważniejszą wskazówką, jaką można dać w tym wypadku jest podążanie za chorym, za jego potrzebami i emocjami, dzielenie się z nim swoimi własnymi uczuciami, aby nie czuł się samotny w odczuwaniu pewnych emocji. Należy słuchać i szczerze reagować na jego problemy, ale też określać pewne realne granice tej pomocy.